MONİR AHMADİ / Media Çeşitlilik Enstitüsü, Birleşik Krallık’ta Gazeteci ve Programlar Geliştirme Asistanı
Medyanın ve ifade özgürlüğünün olağanüstü bir şekilde büyümesi, Afganistan halkı için Taliban sonrası dönemin en önemli başarılarından biri olmuştur. Bu
yazıda ele alınacak çeşitli konular olacak. İlk olarak, medyaya ilişkin tarihsel perspektifi ve ifade özgürlüğünün yasal çerçevesine kısa bir genel bakışı vurgulamak istiyorum. Ardından Afganistan’da gazetecilere ve medyaya yönelik korku, şiddet, otosansür ve baskı üçgenine geçeceğim.
Afganistan’da 1996-2001 yılları arasında yönetimde bulunan siyah Taliban rejimi sırasında, kadınlar dahil etnik ve dini azınlıkların hiçbirinin yönetimde söz hakkı yoktu. Aslında, ortada hiçbir medya çalışması, konuşma ve yazma özgürlüğü adına bir çalışma yoktu. O zamanki tek medya organı, Şeriatın
Radyo Sesi olarak bilinen Taliban radyosuydu ve o dönemdeki tek güvenilir haber kaynağı ise, içeriklerin Pakistan ve Londra’da üretildiği BBC Farsça radyosuydu.
AFGANİSTAN’IN İLK YAZILI MEDYASI
Afganistan’ın medya geçmişine bakıldığında, 1873 yılı göze çarpar. O yıl ise, Shamsunahar adlı ilk yazılı medyanın Kabil’de yayınlandığı yıldır. Ardından, 1906’da Seraj-ul-Akhbar adlı ikinci süreli yayın basıldı. Muhalif bir yayın olan Seraj-ul-Akhbar, Afganistan ile İngiltere arasındaki dostluğu
eleştirip sömürgecilik fikrine karşı bir tavır sergilemiştir. İlk radyo kanalı 1920’de, ilk TV 1978’de faaliyete geçti. Bazılarına göre ise, bağımsız medya kuruluşlarının faaliyetleri 1940’ların sonlarına dayanır.
YASALARLA BASIN ÖZGÜRLÜĞÜ
İfade, bilgi ve basın özgürlüğü Anayasa’nın 34. maddesi ve Afganistan Kitle İletişim Yasası’nın 4. maddesi ile güvence altına alınmıştır. 50. Madde ise bilgiye erişimi korur. İfade, bilgi ve medya özgürlüğünü düzenleyen yasal çerçeve, Afganistan Anayasası, Kitle İletişim Hukuku, Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu, Özel Kitle İletişim Araçlarının Kurulması ve Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik ile Ceza Kanunu’nu içermektedir. 34. madde hem ifade özgürlüğünü hem de basın özgürlüğünü kesin bir şekilde güvence altına almaktadır. Bu madde sansürün herhangi bir çeşidini şiddetle yasaklar. Bu makale aynı zamanda Afganistan’da on yıllar önce ifade özgürlüğündeki tarihsel bir gelişmeyi de ele alıp değerlendiriyor, anayasal olarak hükümetin yayınlardan önce yayınların içeriğini
gözlemleme ve kontrol etme hakkı vardı ve belirli hükümet organları basının içeriğini gözden geçirmekle görevlendirilmişti.
HÜKÜMETTEN BİLE KORUYAN DÜZENLEME
Düşünce özgürlüğünü, yayınlama / basma özgürlüğünü korumanın yanı sıra, “dokunulmaz” kelimesi (Farsça Mas’oon’un çevirisi) hak sahiplerini herhangi bir fiziksel ve psikolojik saldırıdan ve vatandaşların ifade özgürlüğü hakkını herkesten – buna hükümet dahil- herhangi bir müdahaleden korur. Kitle iletişim hukuku bağlamında ifade özgürlüğü, ICCPR’nin 19. maddesindeki ifadeye benzer şekilde korunur, ancak mutlak değildir. İfade özgürlüğünün hem olumlu hem de olumsuz yönleri bu yasa kapsamında korunmaktadır.
Afganistan’da on yıllarca süren çatışmalardan sonra, yeni anayasa 2003 yılında onaylandığında, 34. madde ifade özgürlüğünün demokrasinin bir direği ve kamuoyunu aydınlatmanın bir aracı olarak kabul edildi. Vatandaşlara, anayasanın altında özgürlük ağacı büyürse, uyanan bir toplum kuracağı ve ülkenin büyümesine ve refahına zemin hazırlayacağına dair umut aşılandı. Tarihsel açıdan değerlendirecek olursak, yeni anayasa on yıllarca süren çatışma ve iç savaştan sonra yürürlüğe girdiğinden beri, tüm dikkatler istikrar, güvenlik ve barışın inşasına odaklanmıştı; bu nedenle 59. madde esas olarak bağımsızlık, toprak bütünlüğü, egemenlik ve ulusal birlik bağlamındaki kısıtlamalara odaklanmaktadır.
BELİRSİZ KAVRAMLARLA KISITLI ÖZGÜRLÜK
Bu makalede kullanılan dil oldukça muğlak, genel ve yanıltıcıdır; Afganistan’daki baskıcı rejimlerin uzun tarihi göz önüne alındığında ve geleneksel toplumun 180 derecelik bir U dönüşüne sahip olması ve gizliliğe karşı demokratik özgürlük tanımını kabul etmesi oldukça zordur. Bu nedenle pratikte özgürlük ve güvenlik veya ulusal birlik arasındaki ayrımı tanımlamak zordur. Kuşkusuz bu makalede kullanılan “milli birlik” ve “egemenlik” gibi diğer terimler de son derece belirsiz ve yorumlanabilir niteliktedir. Bu da uygulamada ifade özgürlüğünün bastırılmasına neden olur. Örneğin, 2010 yılında hükümet, medya yasasında öngörülen psikolojik güvenliğe zarar verme gerekçesiyle gazetecilerin intihar saldırısı sahnelerini izlemesini yasakladı. Bu yasak gazeteciler topluluğu tarafından kınandı ve aynı yasanın 4. maddesiyle çelişen yasadışı bir kısıtlama olarak kabul edildi. Sonuç olarak, gazeteciler topluluğu hükümetin bu kararına
galip geldi. Sadece mahkemeler değil, kovuşturma ve güvenlik yetkilileri de gazetecilere yasadışı bir şekilde saldırıyor. Bu bağlamda, yayınlanmamış bir makale Zaman Ahmadi’ye 20 yıl hapis cezasına mal oldu.
2001 AFGANİSTAN İÇİN TARİHİ YIL
Geçici hükümetin başlangıcı (2001) ifade özgürlüğü ve medya için tarihi bir andı. Vatandaşlar, sivil toplum kuruluşları, işletmeler ve siyasi partiler ilk kez özel televizyon, radyo ve gazete gibi bağımsız medya kurma hakkını elde etti. Yaklaşık 38 milyonluk nüfusu ile Afganistan şu anda 90’ın üzerinde yerel ve ulusal televizyon kanalına, 175 radyo istasyonuna, 1000 civarında yazılı basın ve birkaç haber ajansına ev sahipliği yapmaktadır. Bu zorlu 20 yıllık konuşma özgürlüğü yolculuğu sırasında onlarca medya kuruluşu kuruldu ve çöktü.
Günümüzde radyo, Afganistan’daki, özellikle kırsal alandaki halk için birincil haber ve bilgi kaynağıdır. Farsça, Peştuca ve Özbekçe olarak haber, bilgi ve eğlence içeriği sunan BBC, VOA, Radio Free Europe gibi bazı uluslararası radyo kanalları da faaliyet gösteriyor. Moby Group’un önde gelen ulusal radyo
ve televizyon kanalları, Arman radyo, Tolo TV ve TOLOnews, Killid Group, 1TV, Ariana TV, Ariana Radio vb. İzleyici açısından televizyon ikinci sırayı korurken, yazılı basının okur oranı daha düşük. Afganistan’da en önde gelen gazete HashteSubh, Etilaatroz, Arman Mili’dir.
Ne yazık ki, kötü yönetim ve hukukun üstünlüğünden yoksun olması nedeniyle Taliban ve isyancı gruplar, ülkenin bazı bölgelerinde daha sonra hükümet tarafından imha edilen FM radyo kanalları aracılığıyla ara sıra aşırılık yanlısı içerikler yayınlama şansı buldu
TALİBAN’I KİM CEZALANDIRABİLİR?
Medyaya / gazetecilere yönelik zorluklar, korku üçgeni metaforuyla daha iyi açıklanabilir. Bir cisim hayal edin, sağ üst köşesinde siyasi baskı ve sansür olsun. Sol üst köşede otosansür ve kültürel engeller var ve alt köşede ise şiddet ve güvenlik tehditleri yer alıyor.
Afganistan’da gazeteci olmak sadece tehlikeli değil, aynı zamanda en zorlu mesleklerden biridir. Afganistan’da gazetecilere yönelik şiddet, uluslararası düzeyde çok da fazla yansıtılmayan ciddi bir insan hakları ihlalidir. Gazeteciler / medya çalışanları, çalışmaları sırasında rutin olarak fiziksel şiddet,
tehdit ve gözdağı ile karşı karşıyadır. Hükümetin veya savaş ağalarının ya da Taliban direnişçilerinin gazetecilere ve medyaya yönelik saldırıları genellikle cezasız kalır. Zaten Taliban’ı kim cezalandırabilir ki?
GAZETECİYE HER TÜRLÜ ŞİDDET VAR HESAP VEREN YOK
Afganistan’ın Gazetecilerin Güvenliği Komitesi, Nai – Afganistan’daki Açık Medyayı Destekleme, Afganistan’ın Ulusal Gazeteciler Birliği gibi sivil toplum kuruluşları, basın özgürlüğünü korumak için gazetecilerin güvenliğini savunmak, şiddete karşı mücadele etmek ve politikaları etkilemek için çaba harcıyor. Ayrıca gazetecilere yönelik şiddet vakalarını düzenli olarak kaydediyorlar. Ancak yine de birçok şiddet vakası bildirilmiyor, bunlara kayıtsız kalınıyor. Bu şiddet olaylarının doğasında, fiziksel saldırılar, öldürme, adam kaçırma, dayak, yaralanma, tutuklama, sindirme, hakaret, kanunsuz davranış ve haksız yere işe son verme yer alır.
Gazetecilere ve medya çalışanlarına yönelik şiddetin nedenleri ve failleri sadece hükümet veya Taliban değil. 2013’ten 2020’ye kadar olan verilere göre, miktar olarak en çoktan en aza, 8 kategoride fail / neden şu şekilde sıralandırılmıştır: “Hükümet (320 vaka), Taliban (152 vaka), bilinmeyen silahlı kişiler / gruplar (92 vaka), IŞİD (82 vaka), yerel savaş ağaları (53 vaka), medya yetkilileri / sahipleri (18 vaka), protestocular (13 vaka) doğal afet (4 vaka).
Afganistan, gazeteciler için en ölümcül ülkelerden biri olmuştur. 2001’den beri, 130’dan fazla gazeteci ve medya çalışanı öldürüldü. Medyaya, medya çalışanlarına ve gazetecilere yönelik çoğu çözülmemiş, 1550’den fazla şiddet vakası kaydedildi ve 2020’den beri suikast vakaları artıyor.
TALİBAN’IN HEDEFİ KADIN GAZETECİLER
Korku üçgeninin sağ üst köşesini siyasi baskılar ve içerik sansürü oluşturur. Medyayı sansürlemek ve gazetecileri susturmak için, sadece cumhurbaşkanının ofisi değil, aynı zamanda yozlaşmış yetkililer, yerel savaş ağaları, komutanlar, güvenlik güçleri ve isyancı gruplar da baskı uyguluyor. Bu bağlamda, medya çalışanları ve özellikle kadın gazeteciler, Taliban tarafından korku yayan bir cinayet dalgasının ortasında şiddetli bir şekilde hedef alınıyor. 2001 yılından bu yana, güvenlik ve siyasi baskı, medya-gazeteciler için iki önemli endişe kaynağı olmuştur. Başkan Karzai’nin yönetimi (2001-2014) medyaya ve gazetecilere karşı daha az baskıcı ve otoriter davranmıştır. 2014’teki görevi sırasında bilgi edinme özgürlüğü yasasını onaylamamasına rağmen, yönetimde kaldığı süre boyunca ifade ve basın özgürlüğünün en parlak on yılı olarak bilinir. Uzmanlar, hükümetin ülkede iyi yönetimi kurumsallaştırmayı başaramamasına
rağmen, medyanın özgürlüğünü ilerlettiği ve sürdürdüğü görüşünde.
Ghani’nin yönetimi (2014-günümüz) ise, gazeteciler ve basın özgürlüğü açısından en kötü yönetim olarak görülüyor. Raporlara göre, Ghani’nin yönetimi altında medya ve ifade özgürlüğünün durumu kötüleşti. Yani gazeteciler ve medya, şimdiye kadarki en kötü güvenlik ve sansür zorluklarını yaşadı.
CUMHURBAŞKANI’NDAN GAZETECİLERE BİREYSEL SALDIRI
Cumhurbaşkanı Ghani, konuşmaları sırasında medyaya ve gazetecilere yönelik bireysel saldırılar dahil çeşitli şekillerde medyayı sansürlemeye, Milli Güvenlik Konseyi aracılığıyla eleştirel gazetecileri tutuklamaya, yasalara karşı yazılı medyaya vergi koymaya, editörler ve medya yöneticileriyle aylık toplantılar düzenlemeye giderek daha fazla girişimde bulunuyor. Ulusal güvenlik ve ulusal çıkar sorunları, medyanın devlet tarafından finanse edilen reklamlarla kontrol edilmesi, medya kuruluşlarıyla kapalı toplantılar ve kilit hükümet pozisyonlarına gazeteciler-medya editörleri atama dahil olmak üzere birçok faaliyetlerde bulunuyor.
Hükümet tarafından alınan en yeni sansür önlemleri, sosyal medya kullanıcıları aracılığıyla medya kuruluşlarını tehdit etmeyi içeriyor. Yazılı medya sahipleri, hükümetin atadığı kişiler tarafından sosyal medya aracılığıyla tehdit ediliyor. Mağdurlar, bu tür sosyal medya kullanıcılarının finanse edildiğine ve hükümet tarafından teknolojik olarak desteklendiğine inanıyor.
HAYATTA KALMAK İÇİN OTOSANSÜR
Son olarak, üçgenin sol üst köşesini otosansür ve kültürel engeller oluşturur. Yalın bir ifadeyle anlatmak gerekirse, gazeteciler hayatta kalmak için kendi eserlerine otosansür uygulamak zorunda kalıyor. Bir habere göre Taliban, bir muhabiri seçim komisyonundan alıntı yapmaya devam ederse evine saldırılacağı konusunda uyardı. Başka bir olayda ise, hükümet yetkilileri gazetecileri hükümet yetkililerini eleştiren hikayeleri için özür dilemeye zorladı.
Her ne kadar Medya yasasının 4. maddesinde sansür açıkça yasaklanmış olsa da: “Hükümet, kitle iletişim özgürlüğünü destekleyecek, güçlendirecek ve garanti altına alacaktır. Devlet ve devlet daireleri dahil hiçbir gerçek veya tüzel kişi, bilgi ve haber medyasının serbestçe çalışmasını yasaklayamaz, ,
sansürleyemez veya sınırlayamaz veya işlerine başka bir şekilde müdahale edemez.’’ Araştırmacı muhabirler ve editörler, güvenlikleri için bir mekanizma olarak yolsuzluk, toprak gaspı, uyuşturucu ve kadınlara yönelik şiddet gibi hassas konuları haber yaparken ve yayın sonrası oluşacak muhtemel
olumsuz sonuçları önlemek adına kendi yazılarına otosansür uygulamak durumunda kalıyorlar.
Gazetecilere-medyaya yönelik otosansür, şiddet ve baskı birbirleriyle ilişkili olmalarına rağmen, gerçek hayattaki vakalar incelendiğinde çoğu zaman bunlardan yalnızca biri şiddetin gerçek nedeni olarak görülür.